Katowice, czyli stolica
Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii

Historia Katowic

Katowice mają stosunkowo niedługą historię sięgającą średniowiecza, kiedy to były małą osadą rolniczą. Najstarsza pisemna wzmianka o Katowicach pochodzi z dokumentu z 15 lutego 1598 roku, który został znaleziony w archiwum miejskim w Katowicach. W tym dokumencie wymieniono Katowice jako wieś. W XVIII wieku nastąpił przełom, kiedy odkryto węgiel, co zapoczątkowało dynamiczny rozwój górnictwa i przemysłu węglowego. Odkrycie złoża węgla w Katowicach przypisuje się hrabiemu Fryderykowi von Redenowi, który był zarządcą dóbr książęcych Hohenzollernów w XVIII wieku. Miasto uzyskało prawa miejskie w 1865 roku, co podkreślało jego rosnące znaczenie gospodarcze. W XX wieku Katowice były świadkiem burzliwych przemian, w tym powstań śląskich, które miały miejsce w latach 1919-1921. Powstania śląskie były zbrojnymi wystąpieniami ludności Górnego Śląska przeciwko władzom niemieckim i pruskim, dążącym do przyłączenia regionu do Polski. Powstania te miały dramatyczne konsekwencje, a około 100 tysięcy osób, głównie lojalnych wobec Niemiec, opuściło region, obawiając się represji ze strony polskich władz (Emerging Europe i IPN).

Decyzją rządu Polski w 1926 roku Katowice zostały uznane za stolicę Górnego Śląska, wzmacniając tym samym ich rolę jako administracyjnego i gospodarczego centrum regionu. Na początku II wojny światowej, w pierwszych dniach września 1939 roku, niemieckie oddziały Wehrmachtu wkroczyły do Katowic. Mieszkańcy miasta, w tym członkowie harcerskich oddziałów i organizacji paramilitarnych, zaangażowali się w obronę przed niemieckimi wojskami. Pomimo heroicznych wysiłków obrońców, miasto zostało szybko zajęte przez Niemców. W następnych dniach przeprowadzono masowe represje wobec polskich obrońców miasta oraz przedstawicieli inteligencji, co miało na celu stłumienie polskiego oporu. Bohaterską postawę ówczesnych harcerzy upamiętniają wiersz "Harcerska ballada" autorstwa Tadeusza Kijonki oraz piosenka "O mój Śląsku" Jana "Kyksa" Skrzeka, znanego śląskiego bluesmana. Na katowickim rynku znajduje się pomnik, który honoruje te wydarzenia i upamiętnia ofiary września 1939 roku. Jak dla ironii, po II wojnie światowej, w latach 1953-1956, miasto nosiło nazwę Stalinogród, upamiętniającą Józefa Stalina.

Generał Jerzy Ziętek, wojewoda śląski, odegrał istotną rolę jako przywódca społeczny i działacz górnośląski. Założyciel Parku Kultury i Wypoczynku, Ziętek był jednym z kluczowych organizatorów życia kulturalnego i rekreacyjnego regionu. W centrum Katowic stoi jego pomnik z napisem: "SPOŁECZEŃSTWO WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO wzniosło ten pomnik w dwudziestą rocznicę śmierci JERZEGO ZIĘTKA Powstańca, Wojewody, Gospodarza, Męża Stanu, Generała dla wyrażenia najwyższego uznania temu, który całym swym życiem służył ludziom i ukochanej Ziemi Śląskiej. Katowice, 20.11.2005 R." Jednym z najtragiczniejszych wydarzeń w historii Katowic była pacyfikacja strajkujących górników w Kopalni Wujek 16 grudnia 1981 roku. W wyniku wprowadzenia stanu wojennego w Polsce, górnicy Kopalni Wujek podjęli strajk, protestując przeciwko represjom i internowaniu działaczy "Solidarności". Interwencja sił milicyjnych i wojska zakończyła się brutalną pacyfikacją, w której zginęło dziewięciu górników, a wielu innych zostało rannych. To tragiczne wydarzenie stało się symbolem oporu wobec komunistycznego reżimu. Przemiany polityczne i gospodarcze w Polsce po 1989 roku doprowadziły do transformacji Katowic w nowoczesne centrum kulturalne, edukacyjne i biznesowe na Śląsku.

Najnowsza historia Katowic to Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia (GZM)

Najnowsza historia Katowic jest nierozerwalnie związana z utworzeniem metropolii, której Katowice stanowią stolicę. Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia (GZM) to związek metropolitalny w województwie śląskim, formalnie utworzony 1 lipca 2017 roku na mocy ustawy z dnia 9 marca 2017 roku. GZM jest pierwszym takim związkiem w Polsce, obejmującym miasta Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego, które wchodzą w skład konurbacji katowickiej. GZM obejmuje 41 miast i gmin. Do najważniejszych z nich należą miasta górnośląskie: Katowice, Gliwice, Zabrze, Bytom, Ruda Śląska, Chorzów, Tychy, Siemianowice Śląskie i Mysłowice oraz miasta zagłębiowskie: Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza, Będzin i Czeladź. Na terenie GZM zamieszkuje około 2,3 miliona osób, co czyni ją jedną z największych aglomeracji w Polsce. Metropolia zajmuje obszar około 2 500 km². Jednym z głównych zadań GZM jest zarządzanie transportem publicznym na terenie metropolii. W ramach tego zadania działa Zarząd Transportu Metropolitalnego (ZTM), który koordynuje transport autobusowy, tramwajowy i trolejbusowy. GZM wspiera rozwój gospodarczy regionu poprzez przyciąganie inwestycji, wspieranie lokalnego biznesu oraz promowanie innowacji i nowoczesnych technologii. Koordynacja planowania przestrzennego w celu zrównoważonego rozwoju urbanistycznego i poprawy jakości życia mieszkańców jest kluczowym zadaniem GZM. Metropolia realizuje działania mające na celu poprawę stanu środowiska naturalnego, w tym walkę z zanieczyszczeniem powietrza. GZM koordynuje również różne usługi komunalne, takie jak gospodarka odpadami czy zarządzanie infrastrukturą wodno-kanalizacyjną. Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia stanowi ważny element w strukturze administracyjnej i gospodarczej województwa śląskiego. Jest przykładem efektywnej współpracy między samorządami lokalnymi, ukierunkowanej na zrównoważony rozwój regionu i poprawę jakości życia jego mieszkańców.

Strefa Kultury

Spodek, słynna hala widowiskowo-sportowa, mógł stanowić inspirację do utworzenia specjalnej strefy, pełniącej rolę magnesu przyciągającego ludzi kultury, nauki oraz turystów odwiedzających stolicę metropolii. Strefa Kultury w Katowicach to nowoczesna dzielnica kulturalna, która powstała na terenie dawnej kopalni węgla „Katowice” w wyniku transformacji rozpoczętej w 2010 roku. Obejmuje ona kilka kluczowych obiektów kulturalnych.
W skład Strefy Kultury wchodzą Narodowa Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia (NOSPR), nowoczesna sala koncertowa będąca siedzibą Narodowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia, znana z doskonałej akustyki i nowoczesnego designu. Projekt NOSPR został zaprojektowany przez Konior Studio i otwarty w 2014 roku. Muzeum Śląskie, zlokalizowane w dawnych budynkach kopalni oraz w nowoczesnych, przeszklonych strukturach podziemnych, oferuje bogate zbiory związane z historią i kulturą Śląska oraz sztuką współczesną. Projekt Muzeum Śląskiego został wykonany przez austriacką pracownię Riegler Riewe Architekten, a jego nowa siedziba została otwarta w 2015 roku. Uzupełnieniem tych obiektów jest Międzynarodowe Centrum Kongresowe (MCK), wielofunkcyjny obiekt służący jako miejsce konferencji, kongresów, wystaw, koncertów i innych wydarzeń kulturalnych i biznesowych, zaprojektowany przez JEMS Architekci i również otwarty w 2015 roku. W strefie mieści się również siedziba TVP3 Katowice, oddział Telewizji Polskiej.

Strefa Kultury w Katowicach jest symbolem przemian, jakie zaszły w regionie, przechodzącym od przemysłowego dziedzictwa do nowoczesnej przestrzeni kulturalnej i rekreacyjnej. Jest to miejsce, które przyciąga zarówno mieszkańców, jak i turystów, oferując bogaty program kulturalny i nowoczesną architekturę. Projekt Strefy Kultury zdobył wiele nagród, m.in. Nagrodę Architektoniczną „Polityki” oraz Nagrodę im. Miesa van der Rohe. Inicjatorem i głównym koordynatorem projektu była Gmina Katowice, wspierana przez różne instytucje kulturalne i rządowe.

Katowicki Spodek

Budowa Spodka rozpoczęła się w 1964 roku i zakończyła w 1971 roku. Uroczyste otwarcie nastąpiło 8 maja 1971 roku. Z inicjatywy wojewody śląskiego, generała Jerzego Ziętka, powstał projekt opracowany przez zespół architektów i inżynierów, w tym Macieja Gintowta i Macieja Krasińskiego. Za konstrukcję odpowiadał inżynier Wacław Zalewski, który zaprojektował konstrukcję katowickiego dworca kolejowego. Spodek wyróżnia się futurystycznym kształtem przypominającym latający spodek (UFO), będąc unikalnym przykładem modernistycznej architektury w Polsce. Spodek jest miejscem organizacji wielu ważnych wydarzeń sportowych, w tym meczów hokejowych, koszykarskich oraz zawodów siatkarskich. Był gospodarzem takich imprez jak Mistrzostwa Świata w Siatkówce Mężczyzn 2014 czy Mistrzostwa Europy w Koszykówce 2009. Hala gościła również liczne koncerty znanych artystów zarówno polskich, jak i międzynarodowych, takich jak Metallica, Iron Maiden, Depeche Mode czy Rammstein. Spodek służy również jako miejsce organizacji targów, wystaw oraz kongresów, będąc jednym z najważniejszych centrów kongresowych w Polsce. Jest jednym z najważniejszych symboli Katowic, rozpoznawalnym zarówno w kraju, jak i za granicą. Jego unikalna architektura i bogata historia czynią go ważnym punktem na mapie kulturowej Polski. W kontekście historii miasta i regionu, Spodek często gości wydarzenia upamiętniające ważne momenty z przeszłości Śląska i Polski. Dziś Spodek nadal pełni funkcję wielofunkcyjnej hali, regularnie goszcząc wydarzenia sportowe, muzyczne i kulturalne. Jest także częścią większego kompleksu, który obejmuje Międzynarodowe Centrum Kongresowe oraz Muzeum Śląskie, co dodatkowo podkreśla jego znaczenie jako centrum życia społecznego i kulturalnego w Katowicach.

Przytaczając opisy tego wspaniałego obiektu, zadałem sobie pytanie: czy znajdziesz gdzieś na świecie albo w internecie podobną halę? Tego typu obiekty spotkamy w każdym większym mieście, ale Spodek jest wyjątkowy. Miałem okazję, świadomie lub może mniej, obserwować powstanie i oddanie do użytku tego obiektu. W pamięci pozostały mi lodowisko, na którym chętnie spędzaliśmy czas, oraz kino. Było wówczas jednym z największych na świecie. Olbrzymi ekran, olbrzymia widownia i wspaniały film, który trwał prawie cztery godziny. Film "Przeminęło z wiatrem" był wtedy hitem, emitowanym w oryginalnym, nieznanym mi wówczas języku angielskim z polskimi napisami. A ja? Zostawiłem w domu okulary. Cztery godziny pełne cierpień. Ale jakoś przetrwałem ten film i dzięki temu zdarzeniu pozostał w mojej pamięci.

Narodowa Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia (NOSPR)

Narodowa Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia (NOSPR) jest jednym z kluczowych obiektów Strefy Kultury w Katowicach. Budowa nowoczesnej siedziby NOSPR rozpoczęła się w 2012 roku i została ukończona w 2014 roku. Autorem projektu jest polska pracownia architektoniczna Konior Studio, kierowana przez Tomasza Koniora. Nowoczesna sala koncertowa NOSPR może pomieścić 1800 widzów. Wyróżnia się ona doskonałą akustyką, która była jednym z głównych priorytetów przy projektowaniu tego obiektu. Akustyka sali została zaprojektowana przez japońskiego eksperta Yasuhisę Toyotę z firmy Nagata Acoustics, co zapewnia najwyższą jakość dźwięku podczas koncertów. Sala koncertowa wyposażona jest również w imponujące organy, które zostały zbudowane przez renomowaną niemiecką firmę Johannes Klais Orgelbau. Instrument ten jest jednym z najważniejszych elementów sali i przyciąga miłośników muzyki organowej z całego świata. Architektura budynku NOSPR łączy nowoczesność z tradycją, nawiązując do przemysłowego dziedzictwa regionu. Wnętrza są eleganckie i funkcjonalne, a budynek został zaprojektowany tak, aby spełniać najwyższe standardy zarówno pod względem estetycznym, jak i użytkowym. NOSPR nie tylko słynie z doskonałej akustyki i nowoczesnego designu, ale również z bogatego programu artystycznego, przyciągając zarówno lokalną publiczność, jak i międzynarodowych gości.

W prospekcie NOSPR z czerwca 2024 przytoczono takie dwa zdania: "W NOSPR każdy jest mile widziany - niezależnie od tego, czy jesteś doświadczonym melomanem czy dopiero zaczynasz przygodę z muzyką klasyczną. To przestrzeń otwarta dla wszystkich, którzy chcą doświadczyć czegoś wyjątkowego." Korzystając z okazji, że mogliśmy zwiedzać budynek bez tłumów, nagrałem kilka krótkich filmów. Jeden z nich, który zamieszczam poniżej, oddaje atmosferę całej Strefy Kultury.

Muzeum Śląskie w Katowicach

Muzeum Śląskie w Katowicach jest jednym z kluczowych obiektów kulturalnych w Strefie Kultury. Jego nowa siedziba została otwarta w 2015 roku i zlokalizowana jest na terenie dawnej kopalni węgla „Katowice”. Projekt muzeum został wykonany przez austriacką pracownię Riegler Riewe Architekten. Muzeum Śląskie charakteryzuje się unikalnym połączeniem historycznej architektury przemysłowej z nowoczesnymi, przeszklonymi strukturami podziemnymi. Dzięki temu muzeum nie tylko zachowało dziedzictwo górnicze regionu, ale także stworzyło nowoczesną przestrzeń wystawienniczą. W muzeum znajdują się bogate zbiory związane z historią i kulturą Śląska, a także kolekcje sztuki współczesnej. Wystawy stałe obejmują m.in. ekspozycje dotyczące historii Górnego Śląska, sztuki polskiej XIX i XX wieku oraz wystawę poświęconą kulturze przemysłowej regionu. Muzeum organizuje również liczne wystawy czasowe, warsztaty edukacyjne i wydarzenia kulturalne. Jednym z najbardziej charakterystycznych elementów Muzeum Śląskiego jest wieża widokowa, która stanowi dawną wieżę szybową kopalni „Warszawa II”. Z jej szczytu roztacza się panoramiczny widok na Katowice i okolice, co przyciąga wielu turystów. Muzeum Śląskie w Katowicach zdobyło liczne nagrody za swoją architekturę i działalność kulturalną. Jest to miejsce, które przyciąga zarówno mieszkańców regionu, jak i turystów, oferując bogaty program kulturalny i edukacyjny oraz unikalne doświadczenie architektoniczne. Przed przeniesieniem do nowej siedziby, Muzeum Śląskie mieściło się w budynku przy alei Wojciecha Korfantego 3 w Katowicach. Dawna siedziba, będąca modernistycznym budynkiem z lat 30. XX wieku, służyła jako główna lokalizacja muzeum przez wiele lat, zanim konieczność rozbudowy i modernizacji zbiorów skłoniła do przeniesienia muzeum na teren dawnej kopalni.

Dzieje Muzeum Śląskiego

Zwiedzając Muzeum Śląskie, można zapoznać się z jego historią. Poniższy tekst stanowi podsumowanie dostępnych informacji. Muzeum Śląskie zostało założone 23 stycznia 1929 roku na mocy uchwały Sejmu Śląskiego z inicjatywy wojewody Michała Grażyńskiego, a pierwsze wystawy otwarto już w maju tego roku w tymczasowej lokalizacji. Pierwszym dyrektorem był prof. Tadeusz Dobrowolski, który stworzył fundamenty kolekcji sztuki polskiej. Od początku muzeum miało charakter wielodziałowy, z naciskiem na historię i kulturę Górnego Śląska. Kolekcja obejmowała malarstwo i rzeźbę XIX i XX wieku, sztukę sakralną, archeologię, etnografię, zbiory przemysłu artystycznego oraz pamiątki z okresu powstań i plebiscytu. W 1936 roku rozpoczęto budowę nowej siedziby zaprojektowanej przez Karola Schayera. Chociaż prace zakończono w 1939 roku, budynek nigdy nie został oficjalnie otwarty. Najcenniejsze dzieła sztuki wywieziono do Lublina w sierpniu 1939 roku, jednak część transportów została zniszczona podczas wojny. Po zajęciu Katowic przez Niemców dzieła przewieziono do "Landesmuseum" w Bytomiu i innych miejsc, takich jak "Museum für Völkerkunde" w Berlinie. Straty muzeum szacuje się na ponad 31 tysięcy obiektów. Niemcy rozebrali budynek muzeum w latach 1941-1944 jako symbol polskości. W 1984 roku, po wielu latach starań środowisk twórczych i Społecznego Komitetu Odbudowy Muzeum Śląskiego, instytucję reaktywowano. Nową siedzibą muzeum stał się budynek dawnego hotelu przy al. W. Korfantego 3, jednak od początku traktowano go jako lokalizację tymczasową. W 1999 roku powstał Komitet Budowy Nowego Gmachu Muzeum Śląskiego, wspierany m.in. przez prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego i arcybiskupa Damiana Zimonia. Prezesem Komitetu został Kazimierz Kutz. Muzeum przekazano teren dawnej kopalni „Katowice". Konkurs na projekt wygrała firma Riegler Riewe Architekten z Grazu (Austria). Nową siedzibę otwarto 26 czerwca 2015 roku. Obiekt oferuje nowoczesne przestrzenie wystawiennicze, pracownie specjalistyczne i bibliotekę. Kolekcje Muzeum Śląskiego tworzą eksponaty z działów: Archeologii, Etnologii, Fotografii, Historii, Plastyki Nieprofesjonalnej, Sztuki oraz Centrum Scenografii Polskiej.

Miałem okazję zwiedzić dawne muzeum przy byłej alei Armii Czerwonej jeszcze jako uczeń, więc moje wyobrażenia i oczekiwania pozostały niezmienione. Okazały się jednak błędne, i to w pozytywnym sensie. Już samo wejście i panujące tam zasady bezpieczeństwa, przypominające te z portów lotniczych, zaskoczyły mnie. Pomieszczenia muzeum, obszerne i przestronne, umożliwiają swobodne przemieszczanie się wśród wystawionych eksponatów. Ekspozycja muzeum jest zarówno stała, jak i czasowa. W sektorze malarstwa, czyli na ekspozycji stałej, znajduje się wiele pięknych obrazów. Ale również sztuka sakralna regionu świadczy o jego historii i tradycji. Malarstwo z różnych epok regionane i pondregionalne wywarło na mnie mocne wrażenie. Jednak to ekspozycja czasowa przykuła moją szczególną uwagę. Mieliśmy okazję zobaczyć dzieła Jerzego Dudy-Gracza, obrazujące utwory Chopina.

*************Ciąg dalszy nastąpi***************